Słysząc „melatonina” najczęściej od razu przychodzi nam na myśl „sen”.

Preparaty z melatoniną są reklamowane jako panaceum na problemy z bezsennością. Choć tego typu specyfiki z melatoniną w składzie możemy z łatwością kupić w każdej aptece, w rzeczywistości jest to ważny neurohormon, który jest produkowany przez nasz organizm. Melatonina nazywana jest „hormonem snu” lub „hormonem ciemności”, gdyż odpowiada za regulowanie naszego dobowego cyklu snu i czuwania. Nie jest to jednak jedyna funkcja tego ważnego hormonu.

Funkcje melatoniny

Melatonina została odkryta w 1958 roku i od tamtej pory badane są funkcje, jakie spełnia.

• Bezpośredni wpływ melatoniny na rytm snu i czuwania to podstawowa i najlepiej jak dotychczas poznana funkcja, jaką spełnia w organizmie. Możemy określić ją jako specjalny wewnętrzny zegar, który wyznacza mu naturalną porę zasypiania i budzenia się. Innymi słowy, dzięki niej nasz organizm wie, kiedy przychodzi czas na odpoczynek, a kiedy powinien zbudzić się ze snu.
• Istotna funkcja melatoniny wiąże się także z jej silnymi właściwościami przeciwutleniającymi. Likwiduje ona wolne rodniki, dzięki czemu opóźnia się proces starzenia. Badania przeprowadzane w ostatnich latach wykazały, że melatonina jest jednym z najbardziej efektywnych związków usuwających wolne rodniki.
• Udowodniono, że dobroczynny wpływ melatoniny dotyczy także układu sercowo – krwionośnego. Hormon ten wzmacnia serce i obniża ciśnienie, tym samy zmniejszając ryzyko wystąpienia nadciśnienia tętniczego, miażdżycy oraz cukrzycy. Ponadto, zapobiega zawałom serca i udarom.
• Melatonina oddziałuje korzystnie na funkcjonowanie układu immunologicznego. Jej obecność w organizmie wzmacnia odporność. Mówi się, że jest ona stymulatorem układu odpornościowego. Innymi słowy, pobudza procesy immunologiczne, zwłaszcza w stanie ich zaburzonej pracy, spowodowanej np. przewlekłym stresem czy przyjmowaniem leków immunosupresyjnych.
• Dzięki temu, że melatonina redukuje tzw. stres oksydacyjny, obniża się ryzyko rozwoju chorób cywilizacyjnych, spowolniony zostaje rozwój wielu nowotworów, zwłaszcza piersi oraz prostaty. Chodzi tutaj o fakt, iż ten hormon reguluje cykl komórkowy i ogranicza niekontrolowane podziały komórek, co jak wiemy jest przyczyną powstawania nowotworów. U osób chorych na nowotwór piersi i prostaty zaobserwowano zaburzenia cyklu wydzielania tego hormonu. Co więcej, naukowcy podejrzewają, iż przyczyną zwiększonej liczby zachorowań na nowotwory na przestrzeni ostatnich dziesięcioleci, jest właśnie niedobór melatoniny, jaki występuje we współczesnym społeczeństwie ze względu na powszechne używanie sztucznego oświetlenia.
• Melatonina swoją funkcję spełnia także w układzie pokarmowym. Wpływa na spowalnianie procesów trawiennych, dzięki czemu zwiększa się wchłanianie potrzebnych witamin imikroelementów zawartych w pożywieniu.

Warto dodać, że melatonina jest hormonem wciąż w pełni nieodkrytym, część z funkcji, które spełnia wciąż pozostaje nie poznanych.

Proces powstawania melatoniny

Melatonina to hormon, który wydzielany jest przez szyszynkę, czyli jeden z gruczołów endokrynnych leżących w mózgowiu. Głównym zadaniem tego gruczołu jest synchronizacja naszego wewnętrznego zegara biologicznego z zegarem astronomicznym, czyli z rytmem światła i ciemności (dzień i noc). Jest to możliwe właśnie dzięki wytwarzaniu melatoniny w odpowiedniej ilości w danej porze dnia i nocy. Co ważne, w procesie produkcji melatoniny, uczestniczą nie tylko komórki szyszynki mózgowej, czyli tzw. pinealocyty, ale również neurony drogi wzrokowej, które wchodzą w skład układu nerwowego. Jak było to wcześniej wspomniane, melatonina nazywana jest „hormonem ciemności”. Ma to związek z faktem, iż ten hormon wytwarzany prawie wyłącznie w ciemności. Gdy do naszego narządu wzroku dociera duża ilość promieni świetlnych, synteza i wydzielanie melatoniny „zwalnia”, a jej stężenie we krwi się obniża. Z kolei, gdy panuje ciemność, szyszynka wytwarza większe ilości melatoniny, a w konsekwencji jej stężenie we krwi wzrasta. W ciągu dnia organizm produkuje niewielką ilość melatoniny. Szczyt jej stężenia występuje miedzy godziną 24.00, a 3.00. Ta zależność stopniowo ulega zaburzeniom wraz z wiekiem, co sprawia, że u ludzi starszych często występują problemy ze snem. Wykazano, że koło sześćdziesiątego roku życia, produkcja melatoniny przez szyszynkę jest aż o połowę mniejsza niż w wieku lat czterdziestu. Sama melatonina jest prostym związkiem indolowym, bliską pochodną serotoniny. Powstaje z tryptofanu, przekształcanego następnie w 5-hydroksytryptofan, serotoninę, N-acetyloserotoninę i w końcowym etapie w melatoninę. Wytworzony hormon katabolizowany jest głównie w wątrobie, wydalany z moczem i kałem oraz utlenia się pod wpływem wolnych rodników tlenowych. Jest produkowana, jak już wiemy, głównie w szyszynce, w ośrodkowym układzie nerwowym, ale badania dowiodły, że niewielkie jej ilości są produkowane także w siatkówce oraz soczewce oka, komórkach krwi oraz w nabłonku przewodu pokarmowego. Co ciekawe, u płodu synteza melatoniny jeszcze nie zachodzi. Dziecko w łonie matki, w swoim rozwoju, korzysta z melatoniny produkowanej w organizmie matki. Również noworodek nie posiada jeszcze umiejętności syntezy melatoniny. Zdolności tej nabywa w ciągu pierwszych 3 miesięcy życia, zgodnie z rytmem dobowym.

Nadmiar melatoniny w organizmie

Jak już wiemy, produkcja melatoniny w organizmie jest ściśle powiązana z dobowym rytmem, a dokładnie ze światłem i ciemnością. Naturalną konsekwencją jest zwiększona produkcja tego hormonu w nocy i jej spadek w ciągu dnia. Bywa jednak, że proces ten jest zaburzony, co z kolei prowadzi do nadmiaru melatoniny w organizmie. Nie trudno się domyślić, że powodem takiej sytuacji może być rozregulowanie naturalnego rytmu dnia i nocy.

• Nadmiar melatoniny może występować u osób, które pracują lub systematycznie przebywają w ciemnych pomieszczeniach; zwłaszcza w czasie, gdy są to godziny, kiedy słońce w największym stopniu emituje światło, które odbiera nasz narząd wzroku. Długie przebywanie w takich miejscach, może wywołać senność związaną ze wzmożoną produkcją melatoniny. Wpływ może mieć także praca zmianowa, z którą wiąże się aktywność nocna i sen w dzień. W okresie jesienno – zimowym, kiedy wcześnie robi się ciemne, niektórzy zapadają na tzw. depresje zimową, której przyczyną jest niedostatek światła słonecznego, a także nadmiar melatoniny.
• Nadmiar melatoniny we krwi może także wiązać się z niektórymi chorobami, takimi jak np. marskość wątroby, niewydolność nerek.
• Czasem zbyt dużo melatoniny we krwi to konsekwencja stosowania leków przeciwdepresyjnych.

Objawami nadmiaru melatoniny może być senność, koszmary, zmęczenie, spadek libido, a nawet stany depresyjne. Przyczyną nadmiaru może być także nieodpowiedni dobór dawki suplementu syntetycznej melatoniny. Bywa, że przyjmujemy preparaty z melatoniną na własną rękę, bez konsultacji z lekarzem czy chociażby z farmaceutą. Taka nieostrożność i lekkomyślność może doprowadzić do przekroczenia dopuszczalnego stężenia melatoniny we krwi. Co więcej, melatonina wpływa także na działanie innych hormonów, dlatego jej nadmiar może zaburzyć gospodarkę hormonalną całego organizmu, poprzez zmniejszenie poziomu estrogenu oraz progesteronu oraz hamowanie pracy przysadki mózgowej. Wśród przeciwwskazań do stosowania melatoniny syntetycznej wymienia się ciążę i karmienie piersią, nowotwory układu krwiotwórczego, schorzenia autoimmunologiczne oraz niektóre choroby psychiczne.

Niedobór melatoniny w organizmie

Znacznie częściej występującym zaburzeniem jest niedobór melatoniny w organizmie. Spadek syntezy tego hormonu może być spowodowany zaburzeniami pracy szyszynki, a także często z racji podeszłego wieku czy nieregularnego trybu życia, jaki prowadzimy. Około czterdziestego roku życia poziom wydzielania melatoniny znacznie spada. Obecnie nawet co trzecia osoba po czterdziestce skarży się na problemy ze snem. Nie zawsze jednak wiek jest jedynym winowajcą.

• Często powodem jest zakłócenie naturalnego rytmu dobowego, z który związana jest produkcja melatoniny. Receptory siatkówki oka, które odbierają światło, rejestrują nie tylko to naturalne źródło światła, jakim jest słońce, ale także to pochodzące ze sztucznych źródeł, czyli żarówek, monitorów komputerów, ekranów telewizyjnych, a nawet telefonów komórkowych. Rozsynchronizowanie naszych wewnętrznych zegarów biologicznych to dziś dość powszechne zjawisko. Na niedobory tego hormonu narażeni są przede wszystkim ci, którzy przesiadujące do późnych godzin nocnych przed telewizorem lub komputerem, pracujący w systemie zmianowym, co dla organizmu nie jest stanem naturalnym, oraz osoby, które często zmieniają strefy czasowe. W tym ostatnim przypadku, ryzyko zwiększa się przy podróżach z zachodu na wschód, ponieważ podróżujący wyprzedzają zegar biologiczny.
• Obniżać poziom melatoniny mogą także niektóre leki, np. beta blokery, niesteroidowe leki przeciwzapalne. Negatywne wpływa także palenie papierosów oraz nadużywanie alkoholu.
• Na spadek stężenia melatoniny we krwi może oddziaływać także sen w zbyt jasnym pomieszczeniu, niedobór magnezu i witamin z grupy B, nadmiar kofeiny, problemy ze wzrokiem, depresja, niedobór tryptofanu lub serotoniny.

Najbardziej charakterystycznymi objawami niedoboru melatoniny są oczywiście bezsenność i trudności z zasypianiem. Ponadto mogą wystąpić także stany nerwicowe, depresja, wyczerpanie, pogorszenie ogólnej kondycji, zaburzenia cyklu miesiączkowego u kobiet. Aby poziom melatoniny wrócił do normy, należy zadbać o prowadzenie zdrowego, regularnego trybu życia oraz wypracować odpowiednia higiena snu (m.in. chodzenie spać o podobnej porze i przesypianie 7-8 godzin). Czasami niezbędne jest przyjmowanie preparatów z zawartością syntetycznej melatoniny, które obecnie są dostępne w aptece bez recepty. Najlepiej jednak w tym względzie skontaktować się z lekarzem, który zadecyduje o konieczności i bezzasadności takiego wspomagania. Podawanie melatoniny u niektórych pacjentów powinno złagodzić dolegliwości oraz ułatwić zasypianie. Zalecana dawka to najczęściej od jednej do trzech tabletek po 1 mg. Co ciekawe, pojawiły się doniesienia na temat wpływu niedoboru melatoniny na rozwój chorób neurodegeneracyjnych, w tym choroby Alzheimera. U pacjentów cierpiących na to schorzenie obserwuje się nawet pięciokrotnie niższy poziom melatoniny.

Normy stężenia melatoniny we krwi

Skoro występują stany nadmiaru lub częściej niedoboru melatoniny, warto wiedzieć jakie są normy stężenia melatoniny we krwi. Ten hormon wytwarzany w szyszynce, jest stamtąd uwalniany do krwi. Aż ponad 90% 90% wytworzonej przez gruczoł melatoniny jest szybko metabolizowane w wątrobie, natomiast pozostałe nieaktywne metabolity wydalane są wraz z moczem. Aby ocenić rytm dobowego wydzielania melatoniny oznacza się w moczu stężenie siarczanu – 6 – hydroksymelatoniny. Normy stężenia melatoniny w surowicy krwi różnią się w zależności od wieku. Podaje się następujące normy:

• 250pg/ml, w przypadku dzieci od 1-3 roku życia,
• 120-180pg/ml, w przypadku dzieci od 8-15 roku życia
• 70-80pg/ml, w przypadku osób dorosłych,
• 20-30 pg/ml, w przypadku osób w podeszłym wieku.

Produkcja melatoniny zostaje zaburzona stopniowo, wraz z wiekiem człowieka. Z tego powodu osoby w podeszłym wieku mają większe problemy z zasypianiem, ale jednocześnie charakteryzuje ich mniejsze zapotrzebowanie na sen niż dzieci. W wieku podeszłym różnice między stężeniami w ciągu dnia i w nocy są już niewielkie. Jest to spowodowane zmiany w ośrodkowym układzie nerwowym, pogarszającym się unerwieniem szyszynki oraz złymi nawykami, np. przesiadywaniem do późnych godzin nocnych w oświetlonych pomieszczeniach. Najwyższe stężenie melatoniny we krwi osiągane jest nocą, najniższe natomiast w ciągu dnia. Zaczyna wzrastać późnym wieczorem i osiąga najwyższe wartości między godziną 2.00 a 3.00 (80- 150pg/ml). Następnie następuje łagodne obniżanie aż do świtu, kiedy to osiąga niskie wartości porównywalne do tych, jakie wykazuje w ciągu dnia (10-20 pg/ml).